بررسی مولفه‌های توسعه شهری کلان شهرها؛
مدیریت پیاده‌راه پلیسی نیست
پیروز حناچی، شهردار سابق تهران و استاد دانشکده معماری دانشگاه تهران در دومین نشست عمومی هشدار برای ایران ۴۶ با بیان اینکه نوع مدیریت در پیاده راه، پلیسی نیست و از جنس فناوری است گفت: پیاده راه رشت، با وجود نقدهایی که در برخی بخش‌ها از جمله حوزه دسترسی شهروندان به آن وارد است، با این حال توانسته این شهر را به مقصد سفر تبدیل کند.
چند درصد از مدیران شهری برای شهرها آرزو دارند؟!
به نظر شما چند درصد از مدیران شهری برای شهرها آرزو دارند؟! داشتن آرزو که در برنامه‌های توسعه شهری از آن به‌عنوان چشم‌انداز شهری یاد شده، باعث می‌شود؛ برنامه‌های توسعه شهری شهرها موازی با چشم‌انداز حرکت کنند؛ برای رسیدن به “هدفی مشترک”.
اگر برای توسعه شهری تفکر انسان‌محوری مطرح شده، طبیعتاً همه برنامه‌های عملیاتی بایستی در این جهت تهیه و اجرا شوند. مهم‌ترین تأثیر بر چشم‌اندازهای شهری در شهرهای ما با تهیه بودجه توسط شهرداری‌ها و تأیید و تصویب آن توسط شوراها صورت می‌گیرد.
شهرداری اگر هوشمند باشد می‌تواند لایحه‌ای را تنظیم و به صحن شوراها ارسال کند که شهر به اهداف چشم‌انداز نزدیک شود و از سوی دیگر شوراها اگر هوشمندانه لایحه را ارزیابی کنند شهر به اهداف مورد نظر چشم‌انداز نزدیک خواهد شد در غیر این صورت قطعاً شهر از مسیر اصلی توسعه دور خواهد شد.
نارسایی در کلان شهرها
توسعه چشمگیر شهرنشینی همراه با توسعه شهرها از نظر جمعیت و مساحت باعث ظهور پدیده‌های نوینی از جمله کلان‌شهرها و شهرهای جهانی شده است. امروزه کلان‌شهرها به‌عنوان مأمن زیست شهروندان دچار نارسایی‌هایی بوده که از نظر اقتصادی، اجتماعی و کالبدی معضلاتی را برای شهر و شهروندان به ارمغان آورده است.
داشتن آرزو که در برنامه‌های توسعه شهری از آن به‌عنوان چشم‌انداز شهری یاد شده، باعث می‌شود؛ برنامه‌های توسعه شهری شهرها موازی با چشم‌انداز حرکت کنند برای رسیدن به “هدفی مشترک”.
اغلب کلان‌شهرها با معضلاتی از قبیل؛ آلودگی هوا، تراکم جمعیتی، ترافیک سرسام‌آور، مهاجرت و…. به نوعی درگیر بوده و راه‌حل‌های متفاوتی را برای حل این مشکلات داشته‌اند. از آنجایی‌که مهم‌ترین و اساسی‌ترین هدف از برنامه‌ریزی شهری پاسخگویی به نیازهای افراد ساکن در شهرها و بهبود کیفیت زندگی است، ازاین‌رو کیفیت زندگی، کیفیت مسکن، کیفیت محیط‌زیست، اشتغال، آموزش، بهداشت و… در سطوح کلان‌شهرها مورد توجه مدیران، هدف برنامه‌ریزان شهری و دغدغه سازمان‌های مردم‌نهاد البته با مشارکت شهروندان است.
رویکرد انسان محور در برنامه‌ریزی شهری
تفکر انسان‌محوری در شهر و برنامه‌ریزی، رویکردی است که در آن نیازها و تجربیات مردم، محور اصلی برنامه‌ریزی شهری قرار می‌گیرد. این رویکرد به جای تمرکز بر ارقام و داده‌ها، بر کیفیت زندگی شهروندان، مشارکت آنها در فرایندهای تصمیم‌گیری و ایجاد محیطی امن، دلپذیر و متناسب با نیازهای آنها تمرکز دارد.
گذر از رویکرد خودرو محوری به سمت انسان‌محوری در نظریه‌های برنامه‌ریزی شهری، تحولی بنیادین را در شهرها ایجاد کرد که علاوه بر بهبود کیفیت زندگی، با ایجاد فضاهای سبز، حمل‌ونقل پایدار و مشارکت شهروندان، توسعه پایدار و شهرهایی دوستدار انسان و محیط‌زیست را مجدد احیا کرد.
هشدار برای ایران ۴۶
در همین راستا، نشست عمومی “هشدار برای ایران ۴۶” با موضوع بایدها و نبایدهای توسعه شهری در کلانشهر رشت در محل ساختمان نظام مهندسی ساختمان گیلان برگزار شد. این همایش با محوریت بایدها و نبایدهای توسعه شهری در کلانشهر رشت و باهدف “در جست‌وجوی شهری انسان‌مدار” برگزار شده است. در این همایش «دکتر پیروز حناچی»، «دکتر مرتضی هادی جابری مقدم»، «دکتر نادر زالی» به‌عنوان سخنرانان اصلی مباحث تخصصی را برای حاضرین ارائه کردند.
باید غم بزرگ را به کار بزرگ تبدیل کنیم
در ابتدای این نشست «نسیم طواف‌زاده» مدیرعامل مؤسسه سبز کاران بالان ضمن قدردانی از همراهان مجموعه نشست‌های سرا و سخنرانان بیان کرد: رنج تلنگری است تا متوجه شویم زندگی ما نیاز به تغییر دارد. یک انسان وقتی زخم بر می‌دارد، هوشیار می‌شود. اما باید مراقب باشیم تا رنج ما را درمانده نکند.
این نشست فرصتی برای تبادل نظر و برنامه‌ریزی بهتر جهت توسعه شهر رشت در راستای ارتقای سطح کیفی و توسعه پایدار کلان‌شهری است.
وی در ادامه گفت: دومین نشست عمومی و تخصصی هشدار برای ایران ۴۶ در جست‌وجوی شهری انسان‌مدار، در واقع بایدها و نبایدهای توسعه کلان‌شهری رشت را پیگیری و بررسی می‌کند. مدیرعامل مؤسسه سبزکاران در پایان عنوان کرد: باید غم بزرگ را به کار بزرگ تبدیل کنیم. این نشست فرصتی برای تبادل نظر و برنامه‌ریزی بهتر جهت توسعه شهر رشت در راستای ارتقای سطح کیفی و توسعه پایدار کلان‌شهری است.
رشت؛ کلان شهر رفرنس در استان گیلان
«سینا لطف‌پور» پژوهشگر دکتری شهرسازی و فعال حوزه شهرسازی و دبیر پنل دومین نشست هشدار برای ایران ۴۶ هم در این نشست بیان کرد: ما به‌جای اینکه در مورد تاریکی بد بگوییم، سعی کرده‌ایم شمعی روشن کنیم. دومین نشست هشدار برای ایران ۴۶ همچون نشست پیشین بر مبنای روش گفت‌وگو بوده و نگاه ما در این نشست همواره بر پایه علم و دانش تخصصی شکل‌گرفته است.
این پژوهشگر دکتری شهرسازی در ادامه افزود: این نشست در مورد شهر رشت است که با عنوان مرکز استان گیلان، در قالب یک کلانشهر رفرنس در استان گیلان شناخته می‌شود. کلانشهر رشت در بیشتر موارد به‌عنوان یک مرجع برای مدیریت شهری سایر شهرهای استان به شمار می‌رود. این شهر امروزه با مشکلات عدیده مواجه بوده که ضروری است در قالب گفت‌وگویی منصفانه و بی‌طرفانه بر پایه علم مشکلات این شهر مورد بررسی و پیگیری قرار گیرد.
از فراموشی انسان در برنامه‌ریزی شهری تا رویکردی سوداگرانه
«دکتر نادر زالی» عضو هیأت علمی شهرسازی دانشگاه گیلان به عنوان اولین سخنران پنل در نشست هشدار برای ایران ۴۶ ضمن ضرورت بازاندیشی در رویکردهای مدیریت شهری رشت گفت: استمرار تفکر دهه ۶۰ میلادی و اولویت‌دادن به سازه و ماشین در برنامه‌ریزی شهری و فراموشی انسان به‌عنوان ذی‌نفع نهایی در برنامه‌های توسعه شهری منجر به رویکرد سوداگرانه در تصمیم‌سازی و تقدم منافع فردی بر منافع جمعی و افول ویژگی‌های اجتماعی و فرهنگی و هویت محلی شده است.
تفسیر و تشریح رشت امروز
عضو هیأت‌علمی شهرسازی دانشگاه گیلان در تفسیر رشت امروز بیان کرد: ۳۰ درصد جمعیت استان در شهر رشت ساکن بوده و این شهر بیش از ۸۰۰ هزار نفر جمعیت را در ۱۰ هزار هکتار مساحت جای‌داده است. این شهر کمتر از ۳۰ عدد اتوبوس برای حمل‌ونقل عمومی دارد و در مقایسه با کلان‌شهرهای کشور همچون مشهد و اصفهان، قزوین و… این رقم بسیار ناچیز محسوب می‌شود. تعریض مسیر سواره و کاهش پیاده‌راه‌ها در این شهر یک‌رویه عادی محسوب می‌شود.
مهم‌ترین تأثیر بر چشم‌اندازهای شهری در شهرهای ما، با تهیه بودجه توسط شهرداری‌ها و تأیید و تصویب آن توسط شوراها صورت می‌گیرد. شهرداری اگر هوشمند باشد می‌تواند لایحه‌ای را تنظیم و به صحن شوراها ارسال کند که شهر به اهداف چشم‌انداز نزدیک شود. در غیر این صورت قطعاً شهر از مسیر اصلی توسعه دور خواهد شد.
از ساخت و سازهای غیر مجاز تا نفوذ شیرابه به آب‌های زیرزمینی
وی به ساخت‌وساز گروه‌های پر درآمد و غیرمتخصص در محلات خاص و بافت‌های فرسوده این شهر اشاره داشت که با سو مدیریت رها شده‌اند. کمیسیون‌های ماده ۱۰۰ به نوعی در تعامل با تخلفات ساختمانی برای تأمین هزینه اداره شهر بوده و سرانه فضای سبز این شهر باتوجه‌به اقلیم مناسب کمتر از ۱ متر و نیم متر است که به نسبت شهرهای دیگر کشور که اقلیم نامناسب دارند، بسیار اندک است.
زالی اضافه کرد: این شهر به‌نوعی بهشت نسق‌سازان است که بدون هیچ هزینه‌ای از تأسیسات و خدمات شهری استفاده می‌کنند. رودخانه‌های این شهر محل تخلیه فاضلاب بوده که بیش از ۱۰ هزار مترمکعب فاضلاب در آنها منجر به آلودگی رودخانه‌های این شهر شده است که باید بدانیم در نهایت پس از طی‌شدن مسیر ۱۷ کیلومتر در شهر به تالاب انزلی سرازیر می‌شوند و منابع آبی استان را تحت شعاع قرار داده‌اند.
وی تصریح کرد: در رشت به دلیل نفوذ شیرابه زباله به آب‌های زیرزمینی یکی از آلوده‌ترین آب‌ها را به لحاظ کیفیت دارا است. زباله در رشت با سو مدیریت به یک بحران جدی تبدیل شده است.
این استاد دانشگاه در تشریح چالش‌های اساسی این شهر به مهاجرت‌های اقلیمی فزاینده، وضعیت بحرانی رودخانه‌های زرجوب و گوهر رود، بحران حمل‌ونقل و ترافیک، اُفت کیفیت فضاهای عمومی و ناکارآمدی در مدیریت پسماند اشاره داشت.
برنامه‌ریزی به سوی چشم‌انداز محوری پیش برود
نادر زالی در پایان سخنرانی خود با عنوان ارزیابی انتقادی مدیریت شهری تصریح کرد: تفکر برنامه‌ریزی تفکر روزمرگی است، برنامه‌ریزی آینده گرانه نیست. مدیران شهری تمایل به برنامه‌های زودبازده داشته و اغلب برنامه‌ریزی‌ها توسط مدیریت شهری معلول محور است نه علت‌محور.
باید برنامه‌ریزی به‌سوی چشم‌انداز محوری و علم‌گرایی پیش برود. مدیران باید بدانند از دام توسعه کالبدگرا و ماشین محور رها شوند و توسعه زیرساخت‌های حمل‌ونقل عمومی و پاک، دسترسی‌های ساده و ارزان، احیای رودخانه‌ها و بازآفرینی اکولوژیک شهری، ارتقای زیست‌پذیری و تاب‌آوری شهری و استقرار مدیریت یکپارچه توسعه شهری و حکمروایی مبتنی بر شفافیت در دستور کار قرار گیرد.
امروزه نگاه صرفاً کالبدی پاسخگوی نیازهای شهرها نیستند
«دکتر پیروز حناچی» شهردار سابق تهران و استاد دانشکده معماری دانشگاه تهران، به عنوان دومین سخنران این نشست با ارائه پرسشی از حضار بیان کرد: اگر از شما سؤال بپرسند که تا دو دهه آتی در شهری که زندگی می‌کنید، کیفیت زندگی بهتر می‌شود یا بدتر؟ چه پاسخی می‌دهید!
ما برای اینکه شهرهایمان را توسعه دهیم، طرح‌های کالبدی تهیه می‌کنیم. اما امروزه نگاه صرفاً کالبدی پاسخگوی نیازهای شهرها نیستند. قبل از هر چیز باید بدانیم؛ اگر رویکرد و تفکر انسان‌محوری را در مدیریت و برنامه‌ریزی شهرها مطرح می‌کنیم، بایستی نظام بودجه‌ریزی ما به صورتی تنظیم شود که میزان مصالح و بودجه به موضوعات انسان‌محوری در شهرها بسیار بیشتر از حوزه‌های خودرو محوری باشد.
اغلب در کلان‌شهرهای کشور به دنبال راه‌حل‌هایی خواهند رفت که آن راه‌ها درمان درد شهرهای ما نیستند. ایجاد خیابان، رمپ و لوپ، اتوبان و بزرگراه و…. کیفیت را در زندگی شهری ما ارتقا نمی‌دهند. فردی که مبتلا به بیماری قندی است، باید از خوراک بیش از حد پرهیز کرده و رژیم غذایی بگیرد. همین موضوع در شهر به تئوری‌ای تبدیل شده و می‌گویند: هر چه‌قدر در شهر مسیر سواره ایجاد کنیم، تقاضای سواره را افزایش خواهیم داد. این موضوع منجر به آلودگی هوا در کلان‌شهرها شده و از کیفیت زندگی در کلان‌شهرها کاسته است.
منابع محدود در جای درست مصرف شوند
شهردار اسبق تهران افزود: ما در شهرداری تهران در آن زمان ۷/۳ برابر بودجه را صرف پروژه‌های انسان‌محوری از قبیل؛ پیاده محوری، حمل‌ونقل عمومی، قلمرو عمومی کردیم. با منابع محدودی که داریم، باید بدانیم در جای درست از آن مصرف کنیم. در تمام نقاط جهان وضعیت کلان‌شهرها تا دو دهه پیش اسفناک بوده، به‌عنوان‌مثال پکن پایتخت چین از نظر آلودگی در دسته آلوده‌ترین کلان‌شهرهای دنیا بود.
پیروز حناچی ادامه داد: در شهر پکن، زمانی از روی زمین آسمان دیده نمی‌شد و از بالای آسمان زمین قابل دید نبود. مردم پکن به شوخی به یکدیگر کپسول اکسیژن هدیه می‌دادند. اما امروزه به گواهی سازمان ملل، پکن از موفق‌ترین کلان‌شهرهایی بوده که توانسته آلاینده‌ها را کنترل کنند. البته باید بدانیم برای کنترل آلاینده‌ها تصمیم‌های سختی گرفته‌اند از جمله؛ تبدیل تمام اتومبیل‌ها، اتوبوس‌ها به سوخت برقی و از همه مهم‌تر حتی محل کارخانه ذوب‌آهن چین که در محدوده شهر پکن بوده را هم جابه‌جا کرده‌اند. کارخانه‌ای که بیشترین سهم آلودگی هوای پکن را از آن خودکرده بود.
وی ضمن ارائه تصاویری مربوط به تجربه پروژه‌های موفق در جهان از جمله؛ انگلستان، ایتالیا، کره جنوبی گفت: پروژه “اینچی اون” شهر سئول و تخریب بزرگراه ۲ طبقه این کلانشهر در کره جنوبی و ایجاد یک قلمرو عمومی برای شهروندان بود. چگونه این پروژه شهری که توسط شهردار وقت اجرایی شد و توانست به یکی از جاذبه‌ها و پروژه‌های اجرایی موفق شهر تبدیل شود و مورد بازدید گردشگران شهر قرار بگیرد و به عنوان یک پدیده منحصر از آن یاد شود.
استاد دانشکده معماری دانشگاه تهران اضافه کرد: پروژه “اینچی اون” باعث شده ۳ الی ۵ درجه دمای شهر در آن موقعیت مکانی کاهش پیدا کند و بسیاری از املاک آن منطقه نیز با افزایش ارزش مواجه شدند و همچنین در کیفیت زندگی مردم بسیار اثرگذار بوده است.
پیروز حناچی، در ادامه بیان کرد: متاسفانه همان ناترازی که در بخش انرژی ایران اتفاق افتاده در شهرهای ایران هم به شکل‌های مختلف دیده می‌شود.
شهردار سابق تهران، تعریف ماموریت‌های جدید در برخی نقاط شهری را یکی دیگر از ویژگی‌های شهرهای پیش‌رو خواند و عنوان کرد: ایجاد پیاده راه در شهر رشت با وجود همه نقدهایی که به خصوص در بخش تامین دسترسی ممکن است به آن وارد باشد موجب شده است شهر به مقصد سفر تبدیل شود. این نشان می‌دهد حوزه قلمرو عمومی یعنی آن قسمتی از شهر که همه می‌توانند به راحتی به آن دسترسی پیدا کنند اگر کیفی شود به بزگترین جاذبه و سرمایه شهر تبدیل خواهد شد. سرمایه‌ای که ثروت را به شهر هدیه می‌کند و کیفیت زندگی در آن را بالا می‌برد.
پیروز حناچی، با بیان اینکه نوع مدیریت در پیاده راه پلیسی نیست و از جنس فناوری است تصریح کرد: اگر به هر شهری در دنیا سر بزنیم آن بخشی از شهر در ذهن ما ماندگار خواهد شد که مربوط به قلمرو عمومی است. قلمرو عمومی به مثابه شبکه پیوند دهنده کلیه عناصر عمومی شهر محسوب می‌شود. در واقع فعالیت‌های اصلی زندگی شهری مانند عبور و مرور و گردهمایی‌های اجتماعی در قلمرو عمومی رخ می‌دهد.
شهروندان حق دارند بدانند فلان پروژه در شهر پولش از کجا آمده؟
«دکتر مرتضی هادی جابری مقدم» پژوهشگر و فعال حوزه شهری و عضو هیأت علمی دانشکده شهرسازی دانشگاه تهران نیز به‌عنوان سومین سخنران پنل نشست هشدار برای ایران ۴۶ با ارائه تصویری برای حاضرین در این نشست وضعیت پروژه‌های اجرایی با هزینه‌های کلان توسط مدیریت شهری را تحلیل کرد.
وی گفت: بهترین توصیه بنده برای بررسی حمل‌ونقل و ترافیک در شهرها تماشای برخی از قسمت‌های کارتون پَت و مَت است، علی‌الخصوص قسمت گاراژ و فَکس. ببینید و تحلیل کنید. از ۲۰ مقاله علمی و پژوهشی آموزنده‌تر است.
جابری مقدم بیان کرد: هیچ‌کدام از پروژه‌های توسعه عمرانی در شهرهای ما نه با آن رقم اعلامی و نه با زمان از پیش مشخص شده، به پایان نمی‌رسند. مگر هزینه پروژه‌های شهری را چه کسی می‌پردازد؟! سرمایه‌گذار خصوصی! مگر سرمایه‌گذار خصوصی دفتر خیریه بازکرده است. شهروندان حق دارند بدانند فلان پروژه در شهر پولش از کجا آمده؟ حق دارند از مدیران شهر بخواهند و بپرسند.
مداخله در شهر بر اساس منفعت عمومی باشد
این استاد دانشگاه با ارایه مفهوم بیگانگی مارکوزه در رابطه با ساکنین شهر و روستا افزود: انسان‌هایی که در یک محیط مسکونی اعم از شهروندان و روستاوندان و …. ساکن‌اند؛ اگر احساس کنند در تصمیم‌گیری راجب به اتفاق در شهر و روستا و محله‌شان تاثیری ندارند، حرف‌هایشان را کسی گوش نمی‌دهد، دیگر نسبت به آن مکان احساس بیگانگی خواهند داشت.
جابری مقدم گفت: از روزی که برنامه‌ریزی به معنای امروزی شکل گرفت تا به امروز برنامه‌ریزان، مشاوران و مدیران خود را مشروع دانسته تا در شهر دخالت کنند. باید بدانیم شهر ارث پدری کسی نیست، بلکه شهر از بزرگترین جز تا کوچک‌ترین آن برای مردم است. برنامه‌ریزی شهری در صورتی موفق است، تا مداخله آن در شهر بر اساس منفعت عمومی باشد. این را باید بدانیم؛ منفعت عمومی را عموم تشخیص می‌دهند.
لازم به ذکر است؛ بعد از پایان سخنرانی‌های اصلی، پرسش و پاسخی با میهمانان برگزار شد. شایان‌ذکر است به غیراز یک عضو شورای شهر دیگر هیچ یک از مدیران شهری رشت و سایر شهرهای استان در این نشست تخصصی و عمومی حضور نداشتند.
نویسنده: محمد صالح زاده (روزنامه نگار و پژوهشگر مسایل شهری)
منبع: پایگاه خبری و تحلیلی مرور گیلان
انتشار در تاریخ ۲۸ اردیبهشت ۱۴۰۴
این مقاله از پایان نامه مقطع کارشناسی ارشد به راهنمایی «دکتر نادر زالی»، مدیر گروه شهرسازی و عضو هیأت علمی دانشگاه گیلان استخراج شده است.
این کتاب یک سند جغرافیایی و تاریخی است. نویسنده کتاب اخبار گیلان در مطبوعات عصر قاجار عنوان کرد: کتاب رشت به روایت ۵ نقشه تاریخی نوشته مهندس روبرت واهانیان، حاصل سال‌ها کار تحقیقاتی بوده و با نگاهی کامل و جامع به ۵ نقشه اولیه تاریخی رشت از سال ۱۲۴۹ تا ۱۳۴۵ به نگارش رسیده است. نخستین نقشه این کتاب به عهد ناصری بر می‌گردد که حدود ۱۵۵ سال پیش از سوی ذوالفقار مهندس تهیه شد. در آن زمان بسیاری از شهرهای کشورمان از نقشه‌ای برای شهر خود محروم بودهاند؛ اما رشت دارای نقشه جغرافیایی بود. نقشه دوم مربوط به سال ۱۲۹۶ بوده که در زمان نهضت جنگل به دست علی‌اصغر کاشانی تهیه شد و در چاپخانه میناس که جز چاپخانه سنگی رشت بوده، به چاپ رسید. نقشه سوم کتاب رشت به روایت پنج نقشه تاریخی مربوط به سال ۱۳۲۷ است که از سوی سروان توپخانه ارتش (فرمانده تیپ مستقل رشت) ترسیم شده است. نقشه چهارم کتاب واهانیان مربوط به سال ۱۳۳۲ بوده که به پیشنهاد روانشاد جهانگیر سرتیپ‌پور تهیه شده است و در نهایت نقشه پنجم کتاب مربوط به سال ۱۳۴۵ توسط سازمان برنامه و سازمان نقشه‌برداری کشور تهیه و تدوین شده است.
