شهرسازی تاکتیکال

شهرسازی تاکتیکال

عمر مفید شهرسازی در ایران به کمتر از یکصد سال خواهد رسید. در واقع این عمری که ما از آن یاد مینماییم؛ به اولین تلنگرهای این رشته پرکاربرد و وسیع اشاره دارد. از همان زمان که در کشور تصمیم بر آن شد ؛ عده ای از تحصیل کرده های معماری به دانشگاه ها ، موسسات و شهرداری های خارج از کشور سفر نمایند ،تا از نزدیک عملکرد و روندِ دانشگاه ها را بازدید و همچنین از شهرداری های دیگر ممالک برای کشور ارمغان هایی آورند تا در دانشگاه ها ، بخش دولتی و خصوصی از این رشته کاربردی تر و به نحو صحیحی استفاده شود.  

 ایرج اعتصام (معمار-شهرساز) از جمله افرادی بود که در شکل گیری دانش شهرسازی در کشور نقش پررنگی داشت، وی که به تازگی از دنیا رفته، در آرشیو خاطراتش آمده است: حدود ۵۰ تا ۶۰ سال پیش در ایران دانش شهرسازی مساله مند میشود. یعنی کم کم در سطح سیاستگذاری به این فکر میکنند که باید دانشی یا قواعد و ضوابطی باشد که بتوانیم شهرها رو بواسطه آنها سروسامان بدهیم. در دهه چهل که رشته شهرسازی در دانشگاه تهران ظهور می کند، از همان ابتدا کشمکشی وجود داشت که باید نام این رشته دانشگاهی را از این پس چه بگذاریم؟ تا پیش از این مسایل شهری از زاویه معماری حل میشد. یکی از افرادی که توسط ریاست وقت دانشگاه تهران به سایر دانشگاه ها سفر می نماید ؛ ایرج اعتصام بود. (رئیس دانشگاه گفت: شما باید بروید و این دانشکده ها و برنامه هایشان را از نزدیک ببینید..در نتیجه من رفتم و به مدت یکماه دقیقا ۲۲ تا دانشکده و موسسه مثل شهرداری لس آنجلس و اینها را دورتادور آمریکا دیدم.. آن برنامه هایی که آنجا داشتیم و آوردیم و بررسی کردیم، خیلی موثر بود و اتفاقا روی هم رفته، هم از دانشکده هایی که شهرسازی داشتند شناخت خوبی پیدا کردیم)

با این توضیحات میتوانیم؛ شروع دانش شهرسازی در دانشگاه ها و موسسات آموزش عالی را همان دهه چهل یادآور شویم. پربیراه هم نیست؛ در همان اوایل دهه چهل وزارت آبادانی و مسکن به منظور ایجاد تمرکز و هماهنگی در تهیه و اجرای طرح های شهرسازی ، ده سازی و طرح های آبادانی تاسیس شد. که این وزارتخانه در سال 1353 به وزارت مسکن و شهرسازی تغییر نام یافت. که دو سال قبل این تغییرنام ؛ به موازات طرح های شهرسازی و اهمیت آن در کشور ؛ شورای عالی شهرسازی و معماری ایران در سال 1351 تاسیس میشود که عهده دار تصویب طرح های جامع شهری و منطقه ای ، طرح جامع سرزمین و دیگر ضوابط و مقررات شهرسازی را راهبری می نماید.

در طی این سالها که از عمر مفید شهرسازی کشور میگذرد ؛ همچون دیگر قصه ها طولانی است. اما امروزه با اهمیت یافتن زندگی شهری و همچنین معضلاتی که در پَس آن به وقوع پیوسته است که میتوان به مهمترین مسایلی که در کشور با آن درگیر هستیم به آسیب های زیست محیطی ، حاشیه نشینی ،ترافیک، فقر شهری و ... اشاره داشت. هدف این نوشتار شرح یکی از تکنیک های به روز شهرسازی مدرن است تا با مرور و یادگیری آن بتوان در جوامع شهری و مدیریت شهری تاثیر نهاد. البته ذکر این مورد که از تهیه تا اجرا (شهرسازی عملیاتی) فواصل بسیاری ست، در شهرسازی اجرایی کشور ما صادق است. اما نمونه های پرشمار خارجی و اندک داخلی میتواند کمک حال مدیران شهری در بخش اجرایی شهر باشد، تا با مطالعه نمونه های موفق از تهیه تا اجرای طرح شهرسازی تاکتیکال برای حوزه عملکردی خود مثمر ثمر باشند.

 

 

حق به شهر

 لوفور؛ شهر را به‌عنوان یک ساختار اجتماعی می‌دانست و اعتقاد داشت که تمام شهروندان نسبت به شهر دارای حق می‌باشند و سپس "هاروی"  با ادامه موضوع "حق به شهر" به تفکیک های اجتماعی در شهر؛ عدم دسترسی همه افراد به حقوق مساوی که اینها همه دلیل بی عدالتی های به وقوع پیوسته در شهرها خواهند بود، اشارات گسترده ای داشته اند. که این تفاسیر توجه نظریه پردازان شهری را به خود جلب کرده است.

شهرسازی تاکتیکال جنبشی نوظهور در دانش شهرسازی است. رویکردی که بر دموکراسی اساسی و عدالت اجتماعی پایه گذاری شده است. با مداخلات شهروندان در فضاهای شهری به صورت اجرای سریع و کم هزینه به صورت علنی در شهر شکل می گیرد. کوریج شهرسازی تاکتیکال را به عنوان یک پدیده جهانی که تجلی فرم جدیدی از شهروندی در جامعه شهری معاصر میداند و از آن به عنوان رویکردی ضد اقتدارگرا در مدیریت شهری که کیفیت تجربه زندگی شهری را ارتقا می دهد، یاد می کند.

ارسطو : خانه ها سکونتگاه ها را می سازند و شهروندان شهر را. ما چه در جامعه بزرگ،چه کوچک زندگی نماییم. نسبت به آنجا که زندگی می کنیم ، باید چارچوب های سازنده ای داشته باشیم.نمیتوان نسبت به سکونتگاه هایمان بی تفاوت باشیم. اگر بی تفاوت باشیم؛ قطعا دیر یا زود با مشکلاتی رو به راه خواهیم شد. امروزه اکثر جوامع شهری با تهدیدهایی در فضای شهری رو به رو هستند. از آلودگی هوا تا سرریزی جمعیت در پی مهاجرت های افسارگسیخته که این خود به آسیب های دیگری دسته بندی خواهد شد و صدها مورد از این قبیل نیز در شهرها وجودیت یافته اند.

شهرسازی تاکتیکال (تاکتیکی)

در شهرسازی تاکتیکی؛ همه چیز در مورد عمل است. به رویکرد شهری، سازمانی و یا شهروندی برای ساخت محله با استفاده از مداخلات کوتاه‌مدت، کم هزینه و مقیاس‌پذیر برای تسریع تغییرات بلندمدت اشاره دارد. ریشه تاریخی شهرسازی تاکتیکال در دوره های تاریخی پیش از میلاد و در غرفه های موقت بازار و فروشندگان سیار خیابان ها در دوران باستان دنبال می شود.ورود رسمی آن به حوزه شهرسازی را میتوان به آتلیه(اربن کاتالیست) در برلین نسبت داد.

"میشل دوسرتو" نویسنده فرانسوی کتابِ ؛ "تمرین زندگی روزمره" در سال 1984 از اصطلاح شهرسازی تاکتیکی استفاده نمود.دوسرتو به رویدادهای به وقوع پیوسته در پاریس اشاره داشت که در تقابل با شهرسازی استراتژیک خود را بروز میداد. مفاهیم مدرن شهرسازی تاکتیکی تمایلی به تمایز ندارند. معنای مدرن این اصطلاح به مایک لیدون؛ برنامه ریز شهری ساکن نیویورک نسبت داده می شود. پروژه فضاهای عمومی از عبارت "سبکتر، سریعتر، ارزانتر" که توسط طراح شهری اریک رینولدز ابداع شده است، توصیف همان رویکرد اساسی  که توسط شهرسازی تاکتیکی بیان شده است. به گفته برخی از متخصصین شهری رویکرد تاکتیکال در شهرسازی ؛ واکنشی است به روندهای فرسایشی در شهرسازی و رویکردهای غیرمردمی در شهرسازی نئولیبـرال.

شهرسازی تاکتیکی به طور رسمی به عنوان یک جنبش پس از نشست گروه نسل بعدی شهرسازی جدید (CNU NextGen) در نوامبر 2010 در نیواورلئان ظهور کرد. گسترش بیشتر شهرسازی تاکتیکال را باید در باز استفاده از زمین های رها شده شهری جست و جو نمود. به گفته لیدون و گارسیا ؛ سایت های خاصی که خالی از سکنه هستند ، بستر مناسبی برای جریان برخی از فعالیت های شهری در قالب استفاده موقت هستند. نیروی محرکه جنبش این است که بار مسئولیت شخصی را در ایجاد ساختمان‌ها، خیابان‌ها، محله‌ها و شهرها بر عهده بگیرند. انواع مداخلات از؛ احیای فضاهای باقی مانده و رها شده ، احیای کیفی فضاهای رها شده ، گسترش حمل و نقل فعال ، احیای اقتصاد خرد و محلی ، دغدغه های زیست محیطی و طبیعت دوستی است که میتوان با برنامه های اجرایی(عملیاتی) از قبیل:  نقاشی خیابانی توسط پروژه تعمیر شهر ، تابلوهای راه یابی دست نویس ، معرفی میدان‌ها و مراکز خرید پیاده در شهر ، ارتقای کیفی و بهسازی گره ها ، پیاده راه به پلازا ، مسیر دوچرخه اشتراکی ، ایجاد خطوط دورچه با نقاشی زمین ، استقرار کامیون های ویژه فروش اغذیه ، استقرار کافه و خرده فروشی های متحرک ، استفاده مجدد از اشیایی غیرقابل استفاده ، تبدیل پارکینگ به پارک و پارکلت ، کاشت درختان ، کتابخانه و کتابفروشی متحرک ، نقاشی دیواری در فضاهای عمومی ، مبلمان در فضای باز ، خیابان های بازی ، شهربازی های پاپ آپ ، ایجاد سایت کمپینگ یا امکانات گردشگری ، پروژه باغبانی و کشاورزی شهری و ..... در بازساخت فضاهایی با رویکرد شهرسازی تاکتیکال در شهرها توسعه را رقم زد.

 در طول دهه گذشته، شهرسازی تاکتیکی به یک جنبش بین‌المللی تبدیل شده است و تغییری عمیق در نحوه تفکر جوامع در مسیر توسعه و تحویل پروژه ایجاد کرده است. شهرسازی تاکتیکی اغلب توسط شهروندان هدایت می شود، اما می تواند توسط نهادهای دولتی نیز آغاز شود. طرح‌های خیابانی مشارکتی «شهرسازی تاکتیکی» را به عنوان رویکردی برای تغییر شهری تعریف می‌کند. شهرسازی تاکتیکال دارای ویژگی هایی است: رویکردی عمدی و مرحله‌ای برای ایجاد تغییر ، ارائه راه حل های محلی برای چالش های برنامه ریزی محلی ، تعهد کوتاه مدت به عنوان اولین گام برای تغییر بلندمدت و توسعه سرمایه اجتماعی بین شهروندان و ایجاد ظرفیت سازمانی بین مؤسسات دولتی و خصوصی، غیرانتفاعی و مؤسسات تشکیل دهنده آنها.

 

تاکتیکال ؛ مداخلاتی سریع ، موقتی و کوتاه مدت

در هر جایی از شهر ، نقطه ای از فضای شهری که فرصت ایجاد شود، میتوان با رویکرد شهرسازی تاکتیکال ؛ مداخلاتی سریع ، موقتی و کوتاه مدت توسط شهروندان فراهم آورد. پروژه های شهرسازی تاکتیکال در امتداد طیف قانونی قرار گرفته اند و در برگیرنده فعالیت های غیرقانونی نیست. اهداف پروژه تاکتیکال متنوع است. در برخی از مواقع ممکن است برای تقویت احیای اقتصادی محلات شهر اجرایی شود و در برخی از موارد دیگر برای بهبودی ایمنی پیاده ، ایجاد فرصت برای ارتباط شهروندان و تقویت مسیرهای دوچرخه به علت کاهش کربن و بهبود حمل و نقل فعال و سایر موارد.

شهروندان و سازمان های مردم نهاد مهم ترین کنشگران در شهرسازی تاکتیکال محسوب می شوند ، اما در این میان نقش نهادهای دولتی و از جمله مدیریتی (شهرداری) و همچنین دانش آموختگان شهرسازی و معماری ، برنامه ریزان و طراحان شهر و مهندسین مشاور را نیز نمیتوان نادیده گرفت. پروژه های شهرسازی تاکتیکال به عنوان تسهیل کننده ، سرعت بخش و آزمایشی موقت برای پروژه های بلند مدت در شهر به شمار می آیند.

در تجربیات مختلف شهرسازی تاکتیکال در جهان برخی از تجربیات حاوی نکات ارزشمندی است که میتوان با مطالعه آنها در روند اجرایی نمونه های داخلی این رویکرد در شهرسازی کشور از بار منفی پروژه های تاکتیکال کاست و با اخذ آن تجربیات در عملکرد عملیاتی پروژه موثر تر عمل نمود. جکسون و مارکوز در مورد پرژوه های تاکتیکال در یکی از شهرهای فرانسه معتقدند : به منظور تحقق پذیری و اثر بخشی بیشتر در پروژه های تاکتیکال چندین عنصر در فرایند برنامه ریزی برای حمایت از مشارکت معنادار جامعه باید گنجانده شوند: ایجاد اعتماد و شفاف سازی در فرایند برنامه ریزی ، تدوین فرایند تصمیم گیری مشترک میان افراد درگیر پروژه، تبدیل اقدامات کوتاه مدت به تغییرات بلند مدت و همچنین ایجاد حس مالکیت در جامعه محلی با اعتبار بخشی به دانش محلی در ابتدای فرایند ، باعث تسهیل مشارکت در جامعه محلی خواهد شد.

در مجموع شهرسازی تاکتیکال نوعی مداخله خودجوش ، مشارکتی و مردمی در فضاهای شهری است که معمولا سریع ، موقت و کم هزینه است. در مقیاس محلی مانند خیابان و بلوک متمرکز است. با بهبود ارتقای کیفیت فضا در کوتاه مدت و گاهی بلند مدت انجام میشود. یکی از نمونه های موفق داخلی چند سال اخیر در شهر مشهد توسط دانشجویان شهرسازی و شهروندان اتفاق افتاده است. بستر سازی برای تحقق خلاقیت شهروندان در مداخله فضا و حرکت در راستای تحقق (شهرخلاق) از ویژگی های شهرسازی تاکتیکال است. این خلاقیت به بومی سازی راهکارها و اقدامات مداخله در فضا منجر میشود و پاسخ های محلی به نیازهای شهروندان ارایه میدهد.  

 

نویسنده : محمد صالح زاده رشتی نژاد (دانشجوی کارشناسی ارشد شهرسازی دانشگاه گیلان) 

 

منبع: پایگاه خبری و تحلیلی حکایت گیلان

انتشار در تاریخ ۱۴۰۱/۱۰/۱۲

https://hekayatgilan.ir/news/i/13541