بناهای تاریخی، پوسته ای از معماری گذشته
رها شدگی سرمایه های میراثی رشت؛
در دهه‌های اخیر؛ تخریب بناهای تاریخی و عدم اصول اجرایی مرمت آنها در گیلان همیشه خبرساز بوده است. سرگردانی و بلاتکلیفی، رهاشدگی، وراثی بودن، تخریب لودری بساز و بفروشان، نبود بودجه برای مرمت و مرمت غیراصولی، عدم نظارت صحیح میراث‌فرهنگی، شهرداری و سایر نهادهای متولی، فرسودگی و تخریب و فروپاشی تنها گوشه‌ای از سرنوشت ملال‌آور اکثر بناهای تاریخی و قدیمی گیلان است.
بنابراین لازم است پیش از هر چیز در رابطه با حفاظت و نگهداری بافتهای واجد ارزش هویتی در شهرها و مرمت بناهای تاریخی این اصل را قبول کنیم؛
همانطور که جنگل‌ها، خاک، معادن، آب و نفت و… سرمایه‌های طبیعی ملی و منطقه‌ای ما هستند، بناهای تاریخی نیز سرمایه‌هایی بوده که اگر اهمیت شان بیشتر از آنها نباشد، قطعاً کمتر نیست؛ بنابراین بناهای تاریخی سرمایه‌هایی اندکه از تاریخ به ما ارث رسیده و در ارتباط معناداری با تاریخ و فرهنگ هر منطقه‌اند. از این‌حیث که بیانگر نشانه‌هایی از تفکر، تدبیر و روش تجربه زیستی آن دوره تاریخی بوده، بسیار حایز اهمیت‌اند.
ناسازگاری بافتهای واجد ارزش هویتی با اقلیم گیلان
در رابطه با ناسازگاری بافتهای واجد ارزش هویتی و بناهای تاریخی و اقلیم در گیلان باید گفت؛ رطوبت اشباع هوا و سطح بالای آب در استان، اجازه ماندگاری بناهای خیلی قدیمی در خطه جنوبی دریای کاسپین را به ما نخواهد داد.
بنابراین همین بخش از بناهای ۱۰۰ساله برجای مانده میراثی بخش بزرگی از تاریخ ما را شکل می‌دهند. این امر به تنهایی لزوم حفاظت و نگهداری آنها را امری ضروری ساخته است.
بازآفرینی شهری؛ تغییر نگرش در شهرسازی
از نیمه اول دهه گذشته با ایجاد تغییرات در نگرش شهرسازی، سرانجام طرح‌هایی که صرفا بر پایه توسعه کالبدی شهرها بود به حاشیه رانده و طرح بازآفرینی شهری جایگزین آن شد. طبق این طرح قرار بر این شد؛ بازآفرینی شهری در بیش از ۱۰ استان کشور انجام شود.
توجه به بافتهای فرسوده و قدیمی و رفع ناپایداری آنها به موضوع‌محوری و کلیدی این سند بدل شد و به نحوی دستگاه‌های متولی را به تکاپوی ساماندهی و بازآفرینی سوق داد. بنابراین الزام مداخله در این بافت‌ها در دوره‌های مختلف زمانی مطرح و طبق اصول روح تازه‌ای در کالبد بناء، مجموعه یا بافت شهری دمیده می‌شد.
بازآفرینی شهری، به‌نوعی آفرینش مجدد شهر، احیا، تجدید حیات و به عبارتی نوزایی شهر است. بازآفرینی شهری یک اصطلاح عام است که مفاهیم دیگری نظیر؛ بهسازی، نوسازی، بازسازی، توانمندسازی و روان‌بخشی شهری را در بر می‌گیرد. در واقع بازآفرینی شهری به معنای بازسازی و توسعه دوباره بخش‌های مختلف شهر است که در آن فضاها، ساختمان‌ها، خدمات عمومی و زیرساخت‌ها بهبود پیدا میکنند. از این رو این فرایند، باعث ارتقای کیفیت زندگی شهروندان، بهسازی محیط‌زیست، افزایش اشتغال، افزایش ارزش املاک و ارتقای اقتصاد محلی می‌شود و بسیار ضروری است.
مدیرکل میراث‌فرهنگی گیلان: قرار است مرمت ساختمان مریضخانه بلدیه به بخش خصوصی واگذار شود. وی شائبه‌های کمبود بودجه و تزریق بودجه های میراثی به سمت احداث روگذرها از سوی شهرداری رشت را به کل رد کرد و افزود: این طرح‌ها در قالب پروژه بازآفرینی بوده که با توجه به تملک این بناها، بخش دیگر تامین بودجه توسط شهرداری رشت انجام شده است
آغاز اجرای مرمت بناهای تاریخی رشت در قالب اجرای سند بازآفرینی
در سالهای اخیر شاهد آغاز اجرای مرمت چند بنای تاریخی مهم و حایز اهمیت در قالب اجرای سند بازآفرینی رشت بوده‌ایم. ساختمان بلدیه، عمارت میرزا خلیل رفیع، مریضخانه بلدیه، کاروان‌سرای سعادت، ملک، طاقی کوچک و طاقی بزرگ در قالب پروژه‌های بازآفرینی شهری تعریف شده بودند که تا به امروز ساختمان بلدیه و عمارت میرزا خلیل رفیع با تغییر کاربری به موزه‌های مردم‌شناسی و مشروطه در دست اقدام بوده، اما تکلیف ساختمان مریضخانه بلدیه همچنان نامشخص باقی‌مانده است. این در شرایطی است که قرار بود این طرح‌ها به‌صورت هم‌زمان در دست اجرای عملیاتی قرار بگیرند.
«ولی جهانی»، مدیرکل میراث‌فرهنگی گیلان در این باره به مرور می‌گوید: اجرای طرح‌های مرمت ساختمان بلدیه و میرزا خلیل که توسط شهرداری انجام شده، از پیشرفت خوبی برخوردار است.
وی بیان کرد: باید قبول کنیم که به دلیل اهمیت بناهای تاریخی، اصولاً اجرای طرح‌های مرمت به نسبت سایر طرح‌های اجرایی در مدت‌زمان بیشتری انجام می‌گیرند. فرایند مرمت یک مسیر طولانی قبل اجرا و در حین اجرا را شامل می‌شود که نه تنها اجرای طرح مرمت یک کار تخصصی بوده، بلکه مطالعات پیش از اجرا نیز در طرح‌های مرمتی بسیار زمان بر هستند.
مدیرکل میراث‌فرهنگی در مورد ساختمان مریضخانه بلدیه عنوان کرد: مطالعات این طرح پایان پیدا کرده و قرار است مرمت این ساختمان به بخش خصوصی واگذار شود. وی شائبه‌های کمبود بودجه و تزریق بودجه های میراثی به سمت احداث روگذرها از سوی شهرداری رشت را به کل رد کرد و افزود: این طرح‌ها در قالب پروژه بازآفرینی بوده که با توجه به تملک این بناها، بخش دیگر تامین بودجه توسط شهرداری رشت انجام شده است.
تاثیر وضعیت نامطلوب بناهای تاریخی در عبور گردشگران از رشت
در این سالها وضعیت نامطلوب ساختمان‌های تاریخی تحت تملک شهرداری رشت همچون سایر بناهای تاریخی این شهر به نحوی بوده که خطر ریزش در پی فرسودگی ناشی از رطوبت و سایر عوامل دخیل در این بناها از تهدیدات جدی حوزه میراثی کلان‌شهر رشت به حساب می‌آمد.
تغییر کاربری و مراحل مطالعاتی مرمت برخی از این بناها از جمله؛ عمارت بلدیه، میرزا خلیل رفیع و مریضخانه و برخی از کاروان‌سراها از شورای پنجم آغاز شد که از سال ۱۴۰۱ در دوره فعالیت شورای ششم اجرای عملیاتی این طرح‌ها در دستور کار شهرداری قرار گرفت. با توجه به نقش گردشگرپذیری گیلان، مرکز این استان همیشه به شهر عبوری گردشگر معروف بوده، که بدلایل مختلفی از قبیل؛ عدم تاسیسات و تجهیزات و امکانات گردشگری به عنوان مقصد گردشگران شناخته نمی‌شد و اغلب گردشگران در حین عبور از این شهر به سایر مقاصد، تنها از رشت به صورت کوتاه مدت بازدید می‌کردند.
هویت شهری یکی از مهمترین مباحث حرفه‌ای در شهرسازی است که بایستی مدیران شهری بر پایه ابعاد فرهنگی شهر، برنامه و طرح شهری را ارائه و اجرا کنند تا شهر هویتی در خور فرهنگ بومی داشته باشد. در این فرایند نوع معماری در شهرها نقش بسزا و غیر قابل انکاری ایفا میکند. در ادامه این گزارش به فرایند عملیات اجرایی طرح های مرمتی که جز هویت تاریخی و فرهنگی شهر رشت است، می‌پردازیم.
عمارت بلدیه یکی از بناهای مهم این زون حکومتی با الهام از معماری نئوکلاسیک اروپا توسط «آرتم سرداراف» طراحی و مهندسی شد. عمارت بلدیه شاهد روزهای پُر فراز و نشیب شهر رشت در سیر تاریخ بوده و مردم شهر حس تعلق خاطری با این بنا در مرکز رشت دارند.
عمارت بلدیه از دیروز تا امروز
عمارت بلدیه رشت در سال ۱۳۰۵ خورشیدی به‌صورت نیمه‌کاره به بهره‌برداری رسید. تا پیش از احداث این بنا در شهر رشت از آوردگاه مشروطه‌خواهان، شهرداری و شورای شهر وجود داشت؛ بنابراین دستگاه حکومتی لازم می‌بیند برای مدیریت این شهر ساختمانی را بنا کند. عمارت بلدیه در مکان یک گورستان قدیمی و با تخریب آن گورستان که به ابوجعفر معروف بود، ساخته می‌شود.
وجود دیوان‌خانه دولتی، نقاره‌خانه و تکیه در مرکز شهر رشت این منطقه را به یک زون حکومتی تبدیل می‌کرد. ساخت عمارت بلدیه با موقعیتی استراتژیک که از یک‌سوی به قلب تپنده اقتصادی شهر و از سویی دیگر به فضایی برای تفریح مردم (سبزه‌میدان رشت) منتهی می‌شد، از نقاط عطف این زون حکومتی محسوب می‌شد.
عمارت بلدیه یکی از بناهای مهم این زون حکومتی با الهام از معماری نئوکلاسیک اروپا توسط «آرتم سرداراف» طراحی و مهندسی شد. عمارت بلدیه شاهد روزهای پُر فراز و نشیب شهر رشت در سیر تاریخ بوده و مردم شهر حس تعلق خاطری با این بنا در مرکز رشت دارند. زلزله رودبار در سال ۱۳۶۹ به این عمارت صدمات جدی وارد کرد که مجدد مرمت و بازسازی شد.
آغاز مرمت عمارت بلدیه
مرمت عمارت بلدیه رشت و برج ساعت معروفش با قدمتی بیش از یک سده با انعقاد تفاهم‌نامه‌ای بین شهرداری رشت و اداره کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی گیلان از اواسط شهریورماه سال ۱۴۰۱ آغاز شد. طبق اظهارات مدیران شهری این پروژه از بزرگ‌ترین پروژه‌های مرمتی کشور به لحاظ ریالی بوده که با نظارت عالی اداره میراث‌فرهنگی شهرستان انجام می‌شود.
این طرح از ۲۸ شهریورماه تجهیز کارگاه شده و طبق قرارداد بایستی در بازه زمانی ۱۸ماهه این عملیات به پایان می‌رسید. شهردار رشت خرداد امسال به پیشرفت فیزیکی ۴۷ درصدی فاز دوم مرمت عمارت بلدیه اشاره کرد و گفت: پس از استحکام‌بخشی از بنا و دفع رطوبت و حذف دیوارهای الحاقی، مرمت درب و پنجره‌های چوبی در طبقه دوم آغاز شده است. اعتبار لازم برای مرمت فاز دوم عمارت بلدیه رشت، از ردیف بودجه سازمان عمران و بازآفرینی فضاهای شهرداری رشت تأمین می‌شود.
باتوجه به نوع جغرافیای گیلان و وجود میزان بالای رطوبت در شهر رشت، رطوبت از طریق زمین، پی، دیواره‌های بنا، حرکت کرده و با انتقال از سطحی به سطح دیگر یا از راه ترک‌های موجود در بخش‌های آسیب‌دیده بام و همچنین بدنه‌های بنا در مواد و مصالح بنا نفوذ کرده و باعث بروز مشکلاتی از جمله تغییر رنگ مصالح، شوره‌زدگی، فرسایش و تخریب مواد و مصالح بنایی در بناهای تاریخی می‌شود.
معاون بازآفرینی سازمان عمران و بازآفرینی شهرداری رشت هم اخیرا در آخرین بازدید از پروژه‌های مرمتی بیان کرد: حدود ۴۷۰ میلیارد ریال اعتبار از منابع داخلی شهرداری برای اتمام پروژه مرمت و بازسازی عمارت بلدیه رشت در نظر گرفته شده است که تاکنون ۱۰ میلیارد ریال به عنوان پیش پرداخت به حساب پیمانکار پروژه واریز شده است. با این حال «رحیم شوقی» شهردار رشت، به‌تازگی از اتمام اجرای پروژه احیا و مرمت ساختمان بلدیه رشت در صورت تحقق اعتبارات تا پایان سال آینده خبر داده است.
عمارت میرزا خلیل رفیع از دیروز تا امروز
عمارت میرزا خلیل رفیع، توسط اولین شهردار رشت و با الهام از معماری قفقاز و الگوی خانه‌های مسکونی سن‌پترزبورگ و تفلیس و بادکوبه ساخته شد. موقعیت این بنای تاریخی در خیابان مطهری رشت در نزدیکی خانه ابریشمی قرار گرفته که جز ساختمان‌های باقی‌مانده از اواخر دوره قاجار محسوب می‌شود.
بر اساس تازه‌ترین پژوهش‌ها، ایران آسیب‌پذیرترین کشور خاورمیانه در برابر تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین به‌حساب می‌آید؛ بنابراین با سرعت وقوع تغییرات اقلیمی در جهان، آثار باستانی و بناهای تاریخی مورد تهدید جدی قرار دارند.ماهرخ اخوان، نوه زین‌العابدین اخوان که جز آخرین خانواده‌هایی بودند که در این بنا زندگی می‌کردند، سالها پیش‌تر در گفتگویی با ایسنا در مورد چگونگی خرید این خانه توسط شهرداری وقت رشت بیان کرد: اگر این عمارت تا امروز مانده و خراب نشده، مدیون مهندس مرتضی شگفت است.
او بین سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۸۱ شهردار رشت بود. وی توضیح می‌دهد: پس از فوت مادرشان «عذرا اخوان» یعنی تنها دختر زین‌العابدین اخوان(خریدار اولیه عمارت میرزا خلیل)، این خانه را به یک بسازبفروش می‌فروشند. اما بعداً پشیمان می‌شوند و از سویی نمی‌خواستند معامله را فسخ کنند. نزد مرتضی شگفت می‌روند. شگفت وقتی خانه را از نزدیک می‌بیند، افسوس می‌خورد که چنین الگوی معماری منحصربه‌فردی قرار است تخریب شود و با استعلام از اداره میراث‌فرهنگی، به مالک اعلام میکند که باتوجه به قدمت ۱۰۰ساله ساختمان، نمی‌تواند خانه را نوسازی کند و تنها حق دارد بنا را به همان شکل مرمت کند.
مالک جدید به‌شدت از شهردار عصبانی می‌شود و شگفت به او پیشنهاد می‌دهد بنا را به همین شکل به شهرداری بفروشد. این روایتی کوتاه از داستان پُر رمز و رازِ خانه اولین شهردار رشت بوده که به مدت ۱۵ سال غیرمتوالی سکان‌دار خوشنام بلدیه رشت بود. شهرداری پس از خرید این عمارت در سال ۱۳۸۱ این خانه را بازسازی کرد.
پس از پایان بازسازی از سال ۱۳۸۲ به‌عنوان ساختمان اداری شورای شهر تغییر کاربری پیدا میکند که تا اواخر دهه گذشته و بخشی از فعالیت شورای پنجم نیز در این عمارت برگزار می‌شده است. در ۲۳ شهریور ۱۳۹۷ در جلسه‌ای مشترک بین شورای شهر و اداره میراث‌فرهنگی استان، عمارت میرزا خلیل رفیع و ساختمان بلدیه شهرداری به موزه های مشروطه و شهری تغییر کاربری داده شدند.
آغاز مرمت عمارت میرزا خلیل رفیع
مرمت عمارت نخستین شهردار رشت، میرزا خلیل رفیع، از شهریورماه ۱۴۰۱ آغاز شد و فاز نخست آن در شهریور سال گذشته به اتمام رسید و از سوی پیمانکار تحویل موقت شد. فاز نخست عملیاتی این عمارت شامل، واچینی و مرمت اساسی سقف، تعویض نی‌های خیزران زیر بام و چوب‌های پوسیده، دفع رطوبت از کف و دیوارهای بنا و محوطه، احیای گربه‌روها و اصلاح زیرساخت تأسیسات بود. این بخش از مرمت شامل اصلاح آبروها، ناودان‌ها، خرپاها، سازه‌های چوبی سقف، شیروانی و سفال‌چینی مجدد بود که با مرمت کلیه بام، خطر نفوذ نزولات جوی به داخل بنا رفع شد.
طبق گفته رییس وقت سازمان عمران و بازآفرینی شهرداری در آن زمان، اجرای فاز نخست این پروژه بالغ بر ۶ میلیارد تومان هزینه داشت که از این مقدار قرار بود ۲ میلیارد تومان از اعتبارات بازآفرینی وزارت راه و شهرسازی و مابقی از بودجه شهرداری رشت تأمین شود.
با توجه اظهارات سرپرست سازمان عمران و بازآفرینی فضاهای شهری شهرداری رشت، با احیای گربه‌روها، رطوبت‌زدایی از کف این عمارت انجام و زیرساخت تأسیسات نیز در فاز نخست اجرا شده است. طبق آخرین اطلاع‌رسانی از سوی مدیران شهری، به روزرسانی اسناد فاز دوم مرمت بنا، توسط مشاور در حال انجام بوده و با اتمام آن، اجرای تاسیسات و آبرسانی، نصب اعلان حریق، اجرای سیستم پیشرفته گرمایش و سرمایش بنا، برق، گاز و همچنین مرمت درب و پنجره‌ها در دستور کار قرار خواهد گرفت.
بر اساس تازه‌ترین پژوهش‌ها، ایران آسیب‌پذیرترین کشور خاورمیانه در برابر تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین به‌حساب می‌آید؛ بنابراین با سرعت وقوع تغییرات اقلیمی در جهان، آثار باستانی و بناهای تاریخی مورد تهدید جدی قرار دارند
ایران؛ آسیب پذیر ترین کشور خاورمیانه
بر اساس تازه‌ترین پژوهش‌ها، ایران آسیب‌پذیرترین کشور خاورمیانه در برابر تغییرات اقلیمی و گرمایش زمین به‌حساب می‌آید؛ بنابراین با سرعت وقوع تغییرات اقلیمی در جهان، آثار باستانی و بناهای تاریخی مورد تهدید جدی قرار دارند. شرایط جغرافیایی و اقلیمی هر منطقه در بروز عوامل آسیب‌رسان و تأثیرات آنها در فصل‌های مختلف سال در بناهای تاریخی متفاوت است.
تاثیر تضمین صفر تا صد بودجه مرمت در میزان آسیب پذیری بنای تاریخی
«روناک روشن» معمار و پژوهشگر مرمت شهری در رابطه با ناسازگاری بناهای تاریخی و اقلیم در استان گیلان به مرور می‌گوید: رطوبت در گیلان، یکی از عوامل مهم آسیب‌رسان در بناهای تاریخی محسوب می‌شود. در بناهای تاریخی به دلیل سن بالای ابنیه، مواد و مصالح سرد بوده و این اُفت درجه‌حرارت و فرسودگی مصالح، اجازه عبور و ورود باران، باد و رطوبت موجود در هوا را به داخل بناها می‌دهد.
روشن عنوان کرد: باتوجه به نوع جغرافیای گیلان و وجود میزان بالای رطوبت در شهر رشت، رطوبت از طریق زمین، پی، دیواره‌های بنا، حرکت کرده و با انتقال از سطحی به سطح دیگر یا از راه ترک‌های موجود در بخش‌های آسیب‌دیده بام و همچنین بدنه‌های بنا در مواد و مصالح بنا نفوذ کرده و باعث بروز مشکلاتی از جمله تغییر رنگ مصالح، شوره‌زدگی، فرسایش و تخریب مواد و مصالح بنایی در بناهای تاریخی می‌شود.
این معمار گیلانی ادامه می‌دهد: طی آخرین بازدیدی که در سال ۱۳۹۸ از ساختمان میرزا خلیل رشت داشته‌ام، این بنا در آن زمان هیچ‌گونه رطوبتی نداشت. اما با توجه به اینکه در برخی از پروژه‌های مرمت در استان بحث کمبود بودجه در تعطیلی اجرای طرح تأثیرگذار است، بهتر است در این نوع موارد مشابه اصلاً اجرای پروژه مرمت آغاز نشود، زیرا در موارد بسیاری مشاهده شده که درست در اواسط اجرای چنین پروژه‌هایی، به دلیل عدم تأمین بودجه کار مرمت منحل شده است.
وی با اشاره به مرمت عمارت میرزا خلیل افزود: این عمارت تا قبل از سال ۹۸، جز ساختمان اداری شورای شهر محسوب که با تغییر کاربری به موزه مشروطه تبدیل شد. در مواجه با این نوع بناهای تاریخی که طبق یک سناریوی نوشته شده به موزه، فرهنگسرا و… تغییر کاربری پیدا میکنند، باید گفت تا زمانیکه برای از صفر تا صد اجرای پروژه مرمت، تضمینی جهت تامین بودجه وجود ندارد، بهتر است اجرای طرح مرمت آغاز نشود. زیرا در حین اجرای مرمت اگر از لحاظ بودجه‌ای پروژه تضعیف شود، باتوجه به اقلیم و آب و هوای منطقه، شرایط سخت‌تر خواهد شد؛ بنابراین در بدترین حالت اگر این عمارت به همان شکل سابق یعنی ساختمان اداری بکار خود ادامه می‌داد، خیلی بهتر از این بود که در حین اجرا با وقفه‌های زیادی همراه شود.
تا به امروز نتوانسته‌ایم بناهای تاریخی رشت را به گردشگران نشان دهیم. تا زمانی که داخل این بناها توسط گردشگر بازدید نشود و آنان با اصل معماری بناهای تاریخی ما آشنا نشوند، می‌توان به‌جرئت گفت در حوزه گردشگری آورده‌ای نداشته‌ایم، جز اینکه بگوییم ما شهر شب‌های روشن یا شهر خلاق خوراک هستیم
گردشگران در رشت یک پوسته از معماری را مشاهده میکنند
«روزبه خلیق معینی»، پژوهشگر و راهنمای گردشگری درباره اهمیت بناهای تاریخی رشت در جذب گردشگر به‌مرور می‌گوید: هرچه قدر روند مرمت بناهای تاریخی که در رشت آغاز شده، سریع‌تر به پایان برسد و این ساختمان‌ها با کاربری جدید به بهره‌برداری برسند، در جذب گردشگر مرکز استان گیلان بسیار حایز اهمیت‌اند.
نویسنده کتاب رشت گردی ادامه داد: تا به امروز نتوانسته‌ایم بناهای تاریخی رشت را به گردشگران نشان دهیم. تا زمانی که داخل این بناها توسط گردشگر بازدید نشود و آنان با اصل معماری بناهای تاریخی ما آشنا نشوند، می‌توان به‌جرات گفت در حوزه گردشگری آورده‌ای نداشته‌ایم، جز اینکه بگوییم ما شهر شب‌های روشن یا شهر خلاق خوراک هستیم.
وی در مورد معماری رشت اظهار کرد: در حال حاضر گردشگرانی که از شهر رشت بازدید کرده، معماری این شهر را مشاهده نمی‌کنند و صرفاً با یک پوسته از معماری شهر روبرو می‌شوند. در هر سمت از خیابان‌ها و کل مجموعه شهرداری و کوچه‌پس‌کوچه‌های بافت قدیم رشت تنها یک پوسته از معماری رشت وجود دارد، متأسفانه هیچ‌کدام از بناهای تاریخی این شهر که جز معماری ارزشمند بافت تاریخی بوده، از داخل قابل‌مشاهده نیستند.
خلیق معینی در پایان افزود: مرمت بناهای تاریخی و تسریع در روند این پروژه‌ها ضرورتی انکارنشدنی است. این مرمت‌ها در بخش دولتی و تعدادی که به بخش خصوصی واگذار شده‌اند، باید هرچه زودتر به بهره‌برداری برسند تا معماری این شهر حفظ و با بازدید عمومی بازشناسانده شوند.
نویسنده: محمد صالح زاده
منبع: پایگاه خبری و تحلیلی مرور گیلان
انتشار در ۲ دی ۱۴۰۳
.jpg?6479)
