گیل خبر/ محمد صالح زاده
(پژوهشگر مسایل شهری)
شهر رشت، با پیشینه‌ای غنی از تاریخ، فرهنگ و معماری، گنجینه‌ای از بناهای تاریخی را در خود جای داده است که هر یک روایتگر بخشی از هویت و فرهنگ این دیار هستند. اما متأسفانه، در سالهای گذشته، بسیاری از این بناهای ارزشمند، به دلیل بی‌توجهی و نبود برنامه‌ریزی مؤثر، یکی پس از دیگری تخریب شده یا جای خود را به ساختمان‌های نوساز داده‌اند. موج بی‌امان نوسازی شهری و ساخت‌وسازهای بی‌رویه در سالهای اخیر، بخش وسیعی از بافت تاریخی شهرهای گیلان را در معرض نابودی قرار داده است. خانه‌های قدیمی با معماری اصیل، که روزگاری نماد فرهنگ و تاریخ این سرزمین بودند، یکی پس از دیگری قربانی طرح‌های غیراصولی شهری شده‌اند. پروژه‌های بازآفرینی شهری نیز، با وجود اهداف ارزشمند، نتوانستند سدی محکم در برابر این موج تخریب ایجاد کنند و این میراث گران‌بها همچنان در معرض خطر قرار دارد. در این میان، رشت، شهری با پیشینه‌ای غنی و معماری بومی هماهنگ با طبیعت، زیر سایه سازه‌های بتنی بی‌روح، بخش عمده‌ای از هویت تاریخی خود را از دست داده است. متأسفانه، عملکرد ضعیف دستگاه‌های متولی مانند سازمان میراث فرهنگی و شهرداری در حفظ این میراث گران‌بها، نقش مهمی در تخریب‌های گسترده داشته است. به نظر می‌رسد تمرکز این نهادها بیش از آنکه بر مرمت و حفاظت از بناهای تاریخی باشد، بر موضوعاتی مانند خلاقیت در حوزه خوراک معطوف شده است.
با این حال، هنوز در گوشه و کنار این شهر، بناهایی تاریخی به‌جا مانده‌اند که هرچند اندک، اما همچنان نشان‌دهنده شکوه گذشته‌اند. در این میان، گروهی از جوانان پرشور رشتی با وجود محدودیت‌های مالی، با اجاره برخی از این بناها، آنها را به کافه، رستوران، گالری هنری یا کارگاه‌های خلاق تبدیل کرده‌اند. هرچند این تلاش‌ها به دلیل کمبود منابع مالی و هزینه‌های بالای مرمت، اغلب به‌صورت غیراصولی انجام شده، اما همین اقدامات نیز توانسته شماری از این بناها را از خطر تخریب نجات دهد و جای شکر دارد. این حرکت، هرچند کوچک، ستودنی است و نشان‌دهنده عشق و تعهد به حفظ هویت فرهنگی شهر است.
در سالهای اخیر، بارقه‌ای از امید در این مسیر نمایان شده است. ورود سرمایه‌گذاران بخش خصوصی به میدان حفاظت از میراث فرهنگی، نقطه عطفی در این راه بوده است. این سرمایه‌گذاران با هزینه‌های شخصی و بدون حمایت چشمگیر نهادهای دولتی، تعدادی از بناهای تاریخی ارزشمند رشت و گیلان را خریداری کرده و با مرمت اصولی، آنها را احیا کرده‌اند. این بناها پس از بازسازی، به کاربری‌های جدیدی مانند کافه، رستوران، گالری هنری، بوتیک‌هتل، اقامتگاه سنتی و مراکز صنایع دستی تبدیل شده‌اند که نه‌تنها هویت تاریخی آنها را حفظ کرده، بلکه به جاذبه‌ای برای گردشگران و دوستداران فرهنگ بدل شده‌اند.
عمارت معاونی‌ها: نگینی از معماری قاجاری
عمارت «میرزاعلی معاون»، با قدمتی حدود ۱۵۰ سال، بین سالهای ۱۲۶۵ تا ۱۲۷۰ هجری شمسی در محدوده کیاب رشت، نزدیک سبزه‌میدان ساخته شد. این بنا با ویژگی‌های معماری قاجاری، از جمله اتاق‌های گوشواره‌ای، سالن اصلی با پنجره‌ها و درهای چوبی بلند رو به حیاط پشتی، و حیاطی مزین به چاه آب، حوض مستطیلی کوچک با کاشی‌های آبی قاجاری، دیوارهای طاق ضربی و آجرچینی‌های دندان‌موشی، جلوه‌ای بی‌نظیر از هنر و معماری آن دوران را به نمایش میگذارد. این عمارت که روزگاری مساحتی حدود ۲ هزار مترمربع داشت، در گذر زمان و با توسعه شهری به ۳۰۰ مترمربع کاهش یافت و بخشهای زیادی از آن در اثر قطعه‌بندی و نوسازی تخریب شد. مرحوم رضا معاون، معروف به «معاون جواهری»، از فرزندان میرزاعلی و از تاجران برجسته جواهرات در اواخر دوره قاجار، سالها در این عمارت ساکن بود. این بنا نه‌تنها خانه‌ای خانوادگی، بلکه مرکزی برای مراودات اجتماعی و فرهنگی آن دوره بود.
مرمت عمارت: تلاشی عاشقانه برای احیای معماری در دل تاریخ
در سال ۱۳۹۹، برادران زری‌دوست، با درک ارزش تاریخی و فرهنگی این عمارت، آن را از خانواده شارمی، آخرین مالک بنا، خریداری کردند. در آن زمان، حدود ۵۰ درصد از عمارت تخریب شده بود و بسیاری پیشنهاد تبدیل آن به پاساژ تجاری را مطرح می‌کردند. اما برادران زری‌دوست، با این باور که «این خانه روحی دارد که باید زنده بماند»، تصمیم به مرمت و احیای آن گرفتند. بدین طریق؛ عمارت «میرزاعلی معاون»، گوهر قاجاری رشت، با تلاشی ستودنی از ویرانی نجات یافت و به حیاتی دوباره دست یافت.
مرمت این عمارت از سال ۱۴۰۱ آغاز شد و پس از دو سال تلاش بی‌وقفه، در سال ۱۴۰۲ به بهره‌برداری رسید. این پروژه با هزینه‌ای بالغ بر ۲ میلیارد تومان، بدون حمایت مالی دولتی، به سرانجام رسید. جزئیات مرمت این بنا نشان‌دهنده دقت و تعهد بی‌نظیر تیم مرمت به حفظ اصالت تاریخی آن است:
1: بازسازی ساختار اصلی بنا: دیوارهای طاق ضربی که در اثر رطوبت و گذر زمان آسیب دیده بودند، با استفاده از مصالح سنتی نظیر آجرهای دست‌ساز و ملات‌های متناسب با معماری قاجاری بازسازی شدند. آجرچینی‌های دندان‌موشی، که از ویژگی‌های بارز معماری این عمارت بود، با دقت بازآفرینی شد.
2: احیای عناصر تزئینی: کاشی‌های آبی قاجاری حوض مستطیلی حیاط، که بخش‌هایی از آن تخریب شده بود، با الگوبرداری از طرح‌های اصیل قاجاری بازسازی شد. پنجره‌های چوبی بلند و شیشه‌های رنگی، که از عناصر شاخص عمارت بودند، با استفاده از چوب‌های مقاوم و شیشه‌های دست‌ساز مشابه نمونه‌های اصلی مرمت شدند.
3: تقویت زیرساخت‌ها: برای حفظ پایداری بنا در برابر رطوبت بالای منطقه گیلان، سیستم زهکشی و عایق‌بندی کف و دیوارها بهبود یافت. این اقدام از آسیب‌های آتی به ساختار بنا جلوگیری کرد.
4: بازآفرینی حیاط و فضای سبز: حیاط عمارت، که روزگاری با درختان میوه و گل‌های زینتی مزین بود، با کاشت درختان بومی و بازسازی حوض و چاه آب احیا شد. این فضا اکنون به‌عنوان یکی از زیباترین بخشهای عمارت، حس و حال گذشته را به بازدیدکنندگان منتقل میکند.
5: حفظ اصالت در جزئیات: در فرآیند مرمت، تلاش شد تا تمامی جزئیات معماری، از جمله گچ‌بری‌های ساده اما ظریف سقف‌ها و ایوان‌های چوبی، با دقت بازسازی شوند. حتی دستگیره‌های درها و لولاهای چوبی با نمونه‌های مشابه تاریخی جایگزین شدند.
برادران زری‌دوست در جریان این پروژه، با پیگیریهای خود موفق به یافتن نوادگان خانواده معاون شدند. نوه ۹۰ساله این خانواده، با حضور در مراسم افتتاحیه عمارت در سال ۱۴۰۲، از احیای خانه اجدادی خود ابراز خرسندی کرد و این اقدام را ستود.
کاربری جدید: مرکزی برای صنایع دستی
عمارت معاونی‌ها اکنون در گذر پیرسرا، که پس از بازآفرینی به گذر صنایع دستی رشت شهرت یافته، به مرکزی برای فروش و ترویج صنایع دستی تبدیل شده است. این کاربری نه‌تنها به حفظ بنا کمک کرده، بلکه آن را به مقصدی فرهنگی برای گردشگران داخلی و خارجی بدل ساخته است. بازدیدکنندگان میتوانند ضمن لذت بردن از معماری تاریخی، با صنایع دستی اصیل گیلان آشنا شوند و از فضایی سرشار از فرهنگ و هنر بهره‌مند گردند.
لزوم حمایت دولتی برای احیای میراث
مرمت عمارت معاونی‌ها، نمونه‌ای موفق از تلاش بخش خصوصی برای حفظ میراث فرهنگی است، اما این پروژه نشان داد که حمایت‌های دولتی می‌تواند نقش کلیدی در تسریع و گسترش چنین اقداماتی داشته باشد. اگر سرمایه‌گذاران بخش خصوصی بتوانند از وام‌های مرمت و بازآفرینی میراث فرهنگی یا حمایت‌های استانداری بهره‌مند شوند، بناهای بیشتری از خطر تخریب نجات خواهند یافت. متولیان میراث فرهنگی باید با اعطای تسهیلات مالی، معافیت‌های مالیاتی و مشاوره‌های فنی، سرمایه‌گذاران را تشویق کنند تا در احیای خانه‌های تاریخی، کاروانسراها، حمامها و قلعه‌های قدیمی و سایر بناهای تاریخی ارزشمند مشارکت کنند.
تهیه طرح‌های توجیهی گردشگری، شامل بررسی فنی بناها، تحلیل بازار گردشگری منطقه، انتخاب کاربری مناسب، برآورد هزینه و سودآوری، و دریافت مجوزهای لازم از نهادهای مربوطه، می‌تواند ریسک‌های حقوقی و اقتصادی این پروژه‌ها را کاهش دهد. این طرح‌ها مسیر روشنی برای سرمایه‌گذاری در میراث فرهنگی فراهم می‌کنند و به جذب گردشگر داخلی و خارجی کمک می‌کنند.
نجات بناهای تاریخی از خطر تخریب با حمایت بخش خصوصی
ورود بخش خصوصی به این عرصه، نویدبخش آینده‌ای روشن برای حفظ میراث فرهنگی رشت است. اما این تلاش‌ها نیازمند حمایت‌های بیشتر است. اعطای تسهیلات دولتی، مانند وام‌های کم‌بهره، می‌تواند انگیزه و توان بخش خصوصی را برای خرید، مرمت و باززنده‌سازی تعداد بیشتری از این بناها تقویت کند. این حمایت‌ها نه‌تنها به حفظ هویت تاریخی و فرهنگی شهر کمک میکند، بلکه از تبدیل این بناها به آپارتمان‌های بی‌روح جلوگیری خواهد کرد.
نمادی از امید برای حفظ هویت فرهنگی
بناهای تاریخی رشت و گیلان، که اکنون تعدادشان رو به کاهش است، بخشی از هویت و داستان این سرزمین هستند. حفاظت از آنها وظیفه‌ای همگانی است که با همکاری بخش خصوصی، سرمایه‌گذاران بومی و حمایت‌های هدفمند دولتی امکان‌پذیر خواهد بود. احیای عمارت معاونی‌ها داستانی است از عشق به تاریخ و فرهنگ، و گواهی بر این باور که میراث تاریخی می‌تواند با کاربری‌های مدرن به حیات خود ادامه دهد. این عمارت، که امروز در قلب گذر صنایع دستی رشت می‌درخشد، نه‌تنها یادآور شکوه معماری قاجاری است، بلکه به نمادی از امید برای حفظ هویت فرهنگی شهر تبدیل شده است. باشد که این تلاش، الگویی برای احیای دیگر بناهای تاریخی گیلان شود و رشت بار دیگر به‌عنوان شهری با اصالت و هویت، در میان شهرهای ایران بدرخشد.
متولیان امر باید با همتی والا، دست بخش خصوصی را بگیرند تا بناهای تاریخی رشت، که یکی پس از دیگری در ورطه فراموشی و نابودی گرفتار شده‌اند، از گزند زمان نجات یابند. عمارت معاونی‌ها نشان داد که با اراده و حمایت، میتوان روح تاریخ را در کالبد شهر زنده نگه داشت.
نویسنده: محمد صالح زاده (پژوهشگر مسایل شهری)
منبع: پایگاه خبری گیل خبر
انتشار در تاریخ 30 مرداد 1404
